Szlak architektoniczny Piotrkowskiej

Decyzję o założeniu w Łodzi osad przemysłowych podjęły władze Królestwa Polskiego w 1821 r., a główną rolę w podjęciu tej decyzji odegrał Rajmund Rembieliński (1775-1841), prezes Komisji Województwa Mazowieckiego – odpowiednik dzisiejszego wojewody. W latach 1821-1823 kilkaset metrów na południe od starej Łodzi, na lekkim wzniesieniu po drugiej stronie rzeki Łódki, wytyczono osadę sukienniczą Nowe Miasto. Jej centrum tworzył ośmioboczny Nowy Rynek (ob. pl. Wolności) z czterema wylotowymi ulicami usytuowanymi na jego osiach, ujęty czworobokiem ulic: Zachodnia, Północna, Wschodnia i Południowa (ob. Rewolucji 1905 r.). Regularne rozplanowanie  Nowego Miasta było odbiciem panujących w urbanistyce epoki klasycyzmu tendencji do symetrii i regularności. Układ ten uzupełniały położone od wschodu ogrody, wytyczone wzdłuż osi ul. Średniej (ob. ul. Pomorska).

Krótko później, w latach 1824-1827, powstała położona na południe osada tkacko-lniarska Łódka, o wiele obszerniejsza od poprzedniej, rozciągnięta na długości około 3 km. Jej ważną częścią były posiadła wodno-fabryczne utworzone w dolinie rzeki Jasień. O ile cały teren nowych osad przemysłowych podzielony został regularnie na niezbyt duże działki pod zabudowę, z miejscem na niewielkie ogrody, to w dolinie Jasienia utworzono obszerne tereny pod większe zakłady przemysłowe, które miały być napędzane siłą kół wodnych. W sąsiedztwie tych założeń przy Piotrkowskiej ukształtowano Rynek Bielnikowy i Rynek Fabryczny (ob. pl. św. Jana Pawła II), mające tworzyć centrum osady – plany te jednak nie ziściły się i Rynek Bielnikowy z czasem przestał istnieć, a Fabryczny zyskał nową funkcję jako miejsce budowy największego kościoła katolickiego w mieście. Osią, która łączyła trzy organizmy tworzące Łódź: Stare Miasto, Nowe Miasto i Łódka, była biegnąca na linii północ-południe ulica Piotrkowska, której nazwa pojawiła się po raz pierwszy w 1823 r. Wytyczono ją na linii starego traktu o średniowiecznej genezie, łączącego Łęczycę z Piotrkowem Trybunalskim. Rozciągała się na długości około 4 km od Rynku Starego Miasta przez Nowy Rynek do Rynku Górnego (Geyerowskiego; ob. pl. W. Reymonta) i południowej granicy miasta (ob. pl. Niepodległości); w późniejszym czasie skrócona od północy, zaczynała się od Nowego Rynku.  

Piotrkowską przecinały regularnie ulice poprzeczne – począwszy od ul. Dzielnej na północy (ob. G. Narutowicza), która oddzielała Nowe Miasto od Łódki, poprzez kilkanaście kolejnych przecznic do terenu posiadeł wodno-fabrycznych, gdzie wytyczone place: Rynek Bielnikowy i Fabryczny, podobnie jak wychodzące od Piotrkowskiej, ale nie przecinające jej, ulice św. Emilii (ob. bpa W. Tymienieckiego) oraz Czerwona, wprowadzały zmiany w układzie. Dodać należy, że przecznice Piotrkowskiej nosiły pierwotnie taką samą nazwę po obu stronach głównej arterii – dopiero w 1863 r. wobec rozwoju miasta zdecydowano się nadać odcinkom zachodnim tych ulic inne określenia. Jednocześnie równolegle do Piotrkowskiej wytyczono południkowo biegnące długie trakty: od wschodu ul. Dziką (ob. H. Sienkiewicza) i dalej Widzewską (ob. J. Kilińskiego), odchodzącą stopniowo od Piotrkowskiej w kierunku wschodnim, zaś od zachodu Wólczańską, dalej Długą (ob. Gdańska).

Ten, powstały w ciągu lat 20. i 30. XIX w., układ urbanistyczny Łodzi z dominującą rolą ulicy Piotrkowskiej jako głównej osi, przetrwał do dziś i decyduje o obrazie centrum współczesnego miasta.

Zabudowa ul. Piotrkowskiej kształtowała się od początku rozwoju osad przemysłowych Nowe Miasto i Łódka do pierwszych dekad XX w., a uzupełniana jest do czasów najnowszych. Odznacza się wielkim bogactwem form będącym efektem różnego okresu powstania poszczególnych obiektów i przemian stylowych jakie miały miejsce w rozwoju architektury w ciągu XIX i XX w. (klasycyzm, historyzm, secesja, modernizm, socrealizm, socmodernizm, postmodernizm) oraz odmiennych funkcji budowli. W pierwszym okresie rozwoju miasta o kształcie zabudowy decydował regularny układ wytyczonych wzdłuż głównej arterii miasta wąskich, długich działek. W ich frontowej części budowano parterowe domy rękodzielnicze, drewniane lub murowane, o prostych, późnoklasycystycznych formach. Reprezentacyjnymi obiektami były w tym czasie ratusz i ewangelicki kościół Świętej Trójcy wzniesione przy Nowym Rynku 9 (ob. pl. Wolności), na północnym krańcu ul. Piotrkowskiej, pomyślanym jako centralny punkt nowych osad. Z kolei w południowej części ulicy wyrastały budowle przemysłowe, a dominantą były zakłady Ludwika Geyera. Zabudowa różnicuje się w drugiej połowie XIX w. wraz pojawieniem się form znamiennych dla historyzmu. W ciągu lat 60. i 70. parterowe domy tkaczy zastępowane są piętrowymi, rzadziej dwupiętrowymi kamienicami o formach neorenesansowych, pojawiają się pierwsze hotele („Hotel Polski” „Victoria”, Grand Hotel). W ostatnich dwóch dekadach ulica przybiera już wielkomiejski wygląd. Rozmach zabudowy wprowadza kamienica Karola Scheiblera (nr 11), obecność renesansu francuskiego inicjuje kamienica Hermana Konstadta (nr 53), wkracza również neogotyk (nr 99), motywy renesansu północnego (nr 86), neobarok i neorokoko (nr 85, 90). Rośnie wysokość domów, z reguły o trzech wysokich piętrach, często z wysokim francuskimi dachami, partery wypełniają duże przeszklone witryny. Przy ulicy pojawiają się również pałace: Heinzla (nr 104), Goldfedera (nr 77), Kindermannów (nr 139 i 151), Scheiblerów (nr  266/268). Na początku XX w. tę różnorodność wzbogaca secesja – domy projektowane głównie przez Gustawa Landau-Gutentegera - a około 1910 r. budynki wczesnomodernistyczne i neoklasyczne. Krajobraz ulicy uzupełniają nowe świątynie: nowy kościół ewangelicki Świętej Trójcy, bazylika archikatedralna św. Stanisława Kostki, kościół ewangelicki św. Mateusza

Ten proces dynamicznego przekształcania się obrazu ulicy przerywa okres pierwszej wojny światowej i powojenny zastój wywołany trudną sytuacją gospodarczą kraju i miasta. Dopiero lata 30. XX w. przynoszą ożywienie ruchu budowlanego i na Piotrkowską wkracza modernizm – liczne kamienice o nowoczesnych formach wyrastają w południowej części ulicy, przeobrażając jej charakter. Ten proces przerywa z kolei druga wojna światowa, a również wiele lat po wojnie buduje się przy Piotrkowskiej niewiele. Dopiero lata 70. XX w. przynoszą duże zmiany, związane głównie z przebiciem trasy W-Z. Przynosi to negatywne konsekwencje w postaci wyburzeń starych obiektów. Jednocześnie przy środkowym odcinku ul. Piotrkowskiej wyrastały nowe budynki mieszkalne o formach tzw. socmodernizmu, czego najlepszym przykładem jest osiedle mieszkaniowe „Manhattan”.

Najbardziej wartościowym dziedzictwem ul. Piotrkowskiej jest zabudowa z przełomu XIX i XX w. o dużych walorach artystycznych. Stało się to podstawą do wpisania jej w 2015 r. na listę najcenniejszych polskich zespołów zabytkowych jako Pomnik Historii: „Łódź - wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”.